امروزه گیاهانی به عنوان گیاهان دارویی شناخته می شوند که دارای ویژگیهای زیر باشند:
۱-در پیکره این گیاهان مواد خاصی ساخته و ذخیره میشود به نام »مواد موثره« که این مواد تاثیر فیزیولوژیکی بر پیکر موجود زنده بر جا میگذارند. این گیاهان برای مداوای برخی از بیماریها مورد استفاده قرار میگیرند. مواد فعال طی فرآیندهای ویژه بیوشیمیایی، ساخته میشوند و به متابولیتهای ثانویه نیز معروفند.
۲-کاشــت، داشت و برداشت گیاهان دارویی، صرفا به خاطر استفاده از مواد موثره آنها صورت می گیرد.
۳-ممکن است اندامهای خاصی چون ریشه، ساقه، برگها، گل و .. حاوی مواد موثره مورد نظر باشــد. از این رو، نمی توان تمام اندامهای گیاه مربوط را منبع ماده دارویی مورد نظر دانست.
۴-معمولا یکی از اندامهای موردنظر به صورت تازه اســتفاده نمیشود (و بهتر است نشود) یعنی، اندامهای مورد نظر باید تحت تاثیر عملیات خاصی چون تمیز شــدن، هوا خوردن، خشک کردن، پالودگی و… قرار میگیرند.
۵ -گیاهان دارویــی حاوی مواد موثره، در مقایســه با عموم گیاهان مورد عمل در کشــاورزی چون غلات و ســبزیها که به طور عام و روزمره مورد اســتفاده انســانند، در موارد خاصی قابل اســتفاده اند )برای تولید آنها ســطوح زراعی نســبتا محدودی نیز کفایت می کند(. اساسا از گیاهان حاوی مواد موثره استفاده های مختلفی به عمل میآید و این گیاهان به ســه گروه اصلی شــامل: گیاهان دارویی، گیاهان ادویهای و گیاهان عطری طبقه بندی میشوند:
الــف) گیاهان دارویی: مواد موثــره موجود در این گیاهان به طور مســتقیم یا غیر مستقیم اثر درمانی دارد و به عنوان »دارو« مورد استفاده قرار میگیرد.
ب(گیاهان ادویه ای: از مواد موثره فعال موجود در این دســته از گیاهان، در صنایع غذایی )کنسرو سازی، نوشــابه سازی و..( به منظور بهبود در رنگ، طعم و مزه آنها استفاده میشود.
ج) گیاهان عطری: اندامهای خاصی در این گیاهان حاوی اســانس اند و اسانس از راه تقطیر با بخار آب، از آن اندام استخراج میشود. گاهی اوقات از یک گیاه به تنهایی میتوان هر ســه اســتفاده را نمود؛ مثال نعناع، هم در صنایع دارویی مورد استفاده قرار میگیرد(زیرا خاصیت ضد میکروبی و ضد قارچی دارد، همچنین تببر اســت و سبب کاهش درد نیز می گردد)، هم حاوی اسانس است و به عنوان یکی از گیاهان عطری معرفی می شود و هم در صنایع غذایی از این گیاه بــه عنوان ادویه(برای بهبــود در طعم مواد غذایی) استفاده می شود. برخی از ویژگیهای گیاهان دارویی گیاهــان دارویی هر چند در داشــتن مــواد موثره با یکدیگر مشــترک هســتند، ولی بدیهی اســت که از خصوصیات گیاه شناسی متفاوتی برخوردارند. در قیاس با محصولات باغبانی، گیاهان دارویی کمتر به سبزیها و میوه ها شــباهت دارند. بلکه بیشتر شبیه گیاهان زینتی اند و انواع یکســاله، دوســاله، چندســاله، علفی، خشبی، درختچه ای یا درختی(شامل گونه های مثمر و غیرمثمر)در بین آنها دیده میشــود.
مساله «دارویی بودن» گیاهان امری تغییرپذیراست ، به طوری که یک گیاه غیر دارویی ممکن است پس از گذشت زمان به عنوان یک گیاه مهم و ارزشمند دارویی معرفی میگردد. برعکس، گیاهی که به عنوان گیاه دارویی در بین عوام شهرت داشته و مورد استفاده قرار میگرفته، ممکن است در بررسیهای علمی روز، یک گیاه فاقد ارزش دارویی شناخته شود. تاکنون، تنها خصوصیات دارویی حدود سه هزار گونه از ششصد هزار گونه گیاهی جهان شناخته شده و در میــان بقیه، گهگاه مواد موثره جدید و بســیار ارزشمندی کشف میگردد. جمع آوری گیاهان دارویی بســیار مشــکل است. انجام این کار با ماشــین به ســختی امکان پذیر است، زیرا جمع آوری برخــی از اندامهای حاوی مواد موثره )نظیر گلها، برگها و …) تنها با دســت ممکن اســت؛ از آنرو، تولید گیاهان دارویی به کار بدنی زیادی نیاز دارد. با جمــع آوری گیاهان دارویی، کار به اتمام نمیرســد(برخلاف برخی از محصولات کشــاورزی)، بلکه پس از برداشــت محصــول، اندامهای جمع آوری شــده را باید تحت تاثیر عملیات مناســبی قرار داد تا به صورت قابل اســتفاده درآید(خشک کردن، استخراج ماده موثره، دسته بندی و..).
نظر به اینکه با پیشــرفتهای علوم جدید شــیمی و داروســازی، مواد موثره لازم در معالجات پزشکی به صورت مصنوعات کارخانه ای عرضه میشــوند، برخی فکــر میکنند با عرضه مواد مصنــوع مذکور، از اهمیت گیاهان دارویی کاســته شــده و دیگر به کشت و تولید آنها نیازی نیست؛ ولی آمار سالهای اخیر نشان می دهد که ایــن تصور چندان صحیح نبــوده و با وجود عرضه مصنوعی مشــابه مواد موثره گیاهان دارویی به مردم، نه تنها از میزان کشــت و تولید این گیاهان (الاقل در سطح کشــورهای اروپایی) کاسته نشده، بلکه تولید و مصرف آنها افزایش یافته است
در حــال حاضر، تولید و مصرف گیاهان دارویی در کشورهای صنعتی و توســعه یافته رو به افزایش است. محاســبه دقیق مقدار مصرف سالیانه گیاهان دارویی در جهان مشکل اســت، زیرا از گیاهان دارویی به شکلهای ناشناخته متفاوتی استفاده میشود(به شکل تازه، خشک،دم کردنی یا اســتفاده شــده در صنایع داروســازی) و اطلاعات محلی جامعی نیز در این مورد وجود ندارد. اقبال و مدیریت مصرف گیاهان دارویی استفاده روزافزون مردم از گیاهان دارویی و همچنین تمایل شــرکتهای تولیدکننده مواد دارویی به داروهای دارای منشاء گیاهی را میتوان به دلایل زیر دانست:
۱-تهیــه برخی از مواد موثره فعــال که در صنایع دارویــی اهمیت بســیاری دارنــد، به طــور مصنوعی امکانپذیر نیســت و تنها به صــورت طبیعی از گیاهان مورد نظر قابل اســتخراج اند. این دسته از مواد یا به طور کلی ساختمان شــیمیایی ناشناخته ای دارند و یا به دلیل داشتن ســاختمان شیمیایی بســیار پیچیده، تهیه آنها به صورت مصنوعی در صنایع داروسازی مشکل و مستلزم هزینه بسیار گران است)نظیر گلیکوزیدهای قلبی موجود در گل انگشــتانه، آلکالوئیدهای موجــود در پروانش، آلکالوئیدهای موجود در ارگوت و …).
۲-برخی از مواد طبیعی گیاهی، چون سولانینها به صورت مســتقیم قابل استفاده نیستند. یعنی، در صورت استفاده مستقیم فاقد ارزش دارویی اند. ولی اگر این مواد در صنایع دارویی تحت تاثیر برخی فرآیندهای شیمیایی قرار بگیرنــد و در واقع به صورتی «نیمه طبیعی – نیمه مصنوعی» درآیند، به موادی فعال و قابل اســتفاده تبدیل خواهند شد.
۳-مواد دارویی مصنوعی (شــیمیایی) البته به طور ســریع اثر میبخشــند و دارای یک تاثیر مشخص نیز میباشند(ممکن است صرفا مســکن باشند یا فقط تب بر و یا..) ولــی اکثر آنها عوارض جانبــی نامطلوبی بر بدن انسان بر جای میگذارند. در حالی که مواد دارویی حاصل از گیاهان با آنکه بتدریج تاثیر میبخشــند، ولی اثرهای مفید جانبی داشــته و فوایــد زیادی از نظر دوام سلامت بدن دارند.
۴-مــواد موثــره گیاهان، بخصــوص عطریات و اســانسها، موارد اســتفاده متعدد و متفاوتی در صنایع لــوازم آرایش، صنایع مواد شــیمیایی خانگــی (نظیر: شــامپو، صابون، عطر، ادوکلن، خوشبوکنندههای هوا و امثــال آنها) دارند، به طوری که بدون حضور مواد موثره مذکور، ســاخت و تهیه بسیاری از محصولات یاد شده امکانپذیر نخواهد بود.
۵-استفاده از مواد موثره گیاهان دارویی در صنایع غذایی، رشــد روزافزون دارد. اگرچه اســتفاده از مواد مذکور در صنایع غذایی گذشته معمول بوده، ولی اکنون در صنایع نوپای نوشــابه سازی، کنسرو سازی، شیرینی سازی و .. از مواد موثره گیاهان دارویی برای بهتر شدن طعم و رنــگ و بوی محصولات در ســطح دقیق تر و حساب شده تری استفاده می شود.
۶-مواد موثره دارویی گیاهان ادویه ای (زیره سبز، ترخون، گشــنیز و ..) عالوه بر آنکه طعم و مزه غذایی را بهتر می کند، اشــتهاآور نیز هســت و باعث هضم مواد غذایی و علاوه بر خاصیت اصلی شــناخته شــده برخوردارند.
این رونــد رو به افزایش مصــرف گیاهان دارویی بدون توســعه روشهای مناسب کاشــت و مدیریت و برنامه ریزی صحیح، پیامدی نگران کننده یعنی تخریب طبیعت را در برخواهد داشــت. اگرچــه قیمت گیاهان جمع آوری شــده از منشــاء طبیعی و وحشــی بسیار ارزانتر اســت، ولی دلایلی ماننــد جلوگیری از نابودی عرصه طبیعی، عــدم یکنواختی محصولات جمع آوری شده و در بعضی موارد کیفیت پایین آنها، اجرای ناموفق عملیات پس از برداشــت و در نهایت ناکافی بودن آنها، به منظور پاســخگویی به نیاز صنایع دارویی، باید تولید زراعی و کشــت گیاهان دارویی و امثال آن و همچنین فرآوری صنعتی آنها توســط متخصصان مربوط صورت گیرد، به طوری که از منابع طبیعی به عنوان الگو و مدل بــه منظور تولید انبوه مواد دارویی در کشــت و صنعت بهره برداری گردد. بــا توجه بــه این موضوع کــه هنوز انســان تمام اســتعدادهای دارویی طبیعت را به طور کامل نشناخته اســت، تاکید اصلــی متخصصان، حفظ اســتعدادهای ناشناخته از انقراض در قالب حفظ و حمایت گونه های طبیعی بوده و توصیه میشود به منظور تامین مواد اولیه گیاهی موردنیاز صنایع داروســازی، کشــت و پرورش گیاهان دارویی به صورت جــدی امکان پذیرد. در این راســتا، بررسی عملیات زراعی مانند زمان کاشت، نحوه تکثیر، تغذیه و مدیریت آن، زمان برداشت و مراقبتهای پس از برداشت در خصوص گیاهان دارویی، نقش مهمی را در افزایش محصول و کیفیت آن خواهد داشت. برای مثال: برداشت گیاهان دارویی در زمان نامناسب، نه تنها میزان محصول به دســت آمده را کاهش میدهد، بلکه محصول برداشــت شده نیز از کیفیت مطلوبی برخوردار نخواهد بــود، زیرا عملکرد انــدام موردنظر و همچنین میزان متابولیتهــای ثانویه یک گیاه دارویی، در مراحل مختلف رشد و نمو گیاه متفاوت است.
دکتر رضا امیدبیگی