سن گندم

سن گندم  (Eurygaster integriceps)که به نام کاسه پشتک و در کشورهای عربی سونه گفته میشود با احتمال زیاد از قرنهای پیش و حداقل قبل از زمان نادر شاه در ایران شیوع داشته است ولی اولین گزارش کتبی در مورد شدت خسارت این آفت مربوط به سال 1306 میباشد.

سن گندم یکی از آفات مهم گندم در کشورهای ایران،عراق،ترکیه،قبرس،سوریه،لبنان،فلسطین،اردن،جنوب شوروی و یونان است و در ایران نیز در اکثر مناطق شیوع دارد.این سن عمدتا آفت گندم بوده ولی به جو و چاودار نیز حمله میکند.و در بعضی از کشورها از روی یولاف،سورگوم،برنج نیز گزارش شده است.

مشخصات حشره:

حشره کامل سن گندم سن بزرگی است به طول12-14 میلیمتر و عرض حدود 8 میلیمیتر.بدن آن بیضی شکل و تقریبا پهن میباشد. رنگ آن متغییر و از زرد خاکستری تا قهوه ای مایل به سیاه و گاهی کاملا سیاه مشاهده میشوند و در ورامین زارعین به این سنهای سیاه سن نادری میگویند.در افراد زرد رنگ اغلب نقوشی از لکه های سیاه روی حشره ملاحظه میگردد.سر آنها مثلثی شکل و در وسط سر شیار باریکی دیده میشود که جدارهای آن تا انتهای سر ادامه دارد و در آنجا بهم میرسد.سن گندم دارای 5 سن پورگی است و پوره های جوان سن اول به طول 2/1 میلیمتر و تقریبا گرد هستند.رنگ پوره ها سبز کمرنگ تا زرد و بتدریج رنگشان نیز تیره میشود و پس از50-60 دقیقه کاملا سیاه می گردند.رنگ پوره ها پس از اولین پوست اندازی سرخ آجری که تا حالت بلوغ تقریبا  بهمین حالت باقی میمانند.

خسارت:

خسارت سن گندم در دوره رشد و نمو گیاه معمولا در سه مرحله: سن مادر، پوره و سن های بالغ نسل بهاره انجام میگیرد.خسارت مربوط به مرحله اول توسط حشرات بالغ نر و ماده که اصطلاحا سن مادر گفته میشوند، بعد از پرواز از ارتفاعات کوهستانی و ترک محل زمستان گذرانی حشرات سن به طرف مزارع صورت سبز غلات صورت میگیرد. در این دوره حشرات بالغ زمستان گذران به منظوز آمادگی برای تولید مثل و تخم ریزی احتیاج به تغذیه از شیره ساقه و برگهای جوان سبز گندم دارد.برای تغذیه سنها خرطوم خود را به داخل نسج سبز بوته گندم مخصوصا ساقه و برگ و خوشه های سبز و جوان فرو برده و از مواد  غذایی مخصوصا گلوتن آنها تغذیه میکنند.در نتیجه این تغذیه ، خوشه های تازه تشکیل شده خشک و رنگ آنها سفید میشود که از دور قابل تشخیص میباشد خسارت آفت سن در این مرحله معمولا کم و هر حشره بالغ زمستان گذرانده در شرایط مناسب جوی مخصوصا در حرارت بالای 20 درجه سانتی گراد حدور 3-5 ساقه گندم را در مدت چند روز خسارت میزند.شدت خسارت در این مرحله بستگی به جمعیت یا تراکم حشره در واحد سطح دارد.بر اساس بررسی های صورت گرفته درصورتی که تعداد سن مادر در هر متر مربع مزرعه گندم یک یا بیشتر از یک عدد باشد مبارزه شیمیایی ضرورت پیدا میکند.

مرحله دوم خسارت توسط پوره ها سنین مختلف آن صورت میگیرد.پوره های سن اول تا اواسط سن دوم پورگی تغذیه نمیکنند.پوره ها برای تکمیل مراحل مختلف رشد خود از برگ، ساقه، و مخصوصا شیره دانه سبز خوشه تغذیه میکنند.شدت تغذیه پوره ها از سن سوم پورگی افزایش میابد و در سنین چهارم و پنجم حداکثر عمل تغذیه برای کامل شدن دوره پورگی و پیدایش حشرات بالغ جدید انجام میگردد.  مرحله سوم خسارت مربوط به حشرات بالغ نسل جدید بوده  که برای ادامه رشد و توانایی پرواز به  ارتفاعات کوهستانی و آغاز  استراحت تابستانی خود احتیاج به تغذیه کافی از دانه های خوشه گندم دارند.خسارت سن گندم بیشتر مربوط به دوره پورگی  و حشره کامل نسل بهاره میباشد و چنانچه تراکم پوره در متر مربع حداقل بیش از 5 عدد بود سمپاشی ضرورت دارد.

زمستان گذرانی:

زمستان گذرانی سن گندم به شکل حشره کامل در دامنه کوهها و زیر علفها و بوته ها بلاخص گون و درمنه بحالت دیاپوز و یا خواب زمستانی است و در اوایل بهار وقتی دمای هوا به 20 درجه سانتی گراد رسید سنها از اماکن زمستان گذرانی خود پرواز میکنند.

راههای مبارزه با آفت:

یکی از راههای مبارزه با این آفت به طریق مکانیکی که شامل جمع آوری و آتش زدن مکانهای زمستان گذرانی و همچنین سمپاشی این مکانها.

زراعی
1-استفاده از ارقام زودرس: این راهکار با کاهش ذخیره غذایی در بدن سن های بالغ بهاره موجب افزایش مرگ و میر در جمعیت می گردد. البته این راهکار در صورتی موثر است، که کاشت و برداشت به صورت منطقه ای و هماهنگ صورت گیرد
2- برداشت زود و سریع محصول: رجبی معتقد است، که برداشت هر چه سریع تر محصول با کاهش وزن سن های تابستان و زمستان گذران، موجب تلفات سنگین در طول دیاپوز از طرفی و کاهش زاد آوری فیزیولوژیک در سال بعد از طرف دیگر می شود. این روند، در درازمدت جمعیت سن گندم را از حالت طغیانی خارج می کند. مساله دیگر کاهش خسارت کیفی سن گندم به مقدار قابل توجهی می گردد
3- استفاده از ارقام مقاوم: مقاومت واریته های مختلف گندم و جو نسبت به سن گندم یکسان نیست، بنابراین می توان از ارقام مقاوم برای حداقل نمودن خسارت آفت استفاده کرد. به عنوان نمونه براساس یک طرح پژوهشی ارقام قدس و روشن در مزارع گندم آبی استان تهران حداکثر سن زدگی را نشان داده اند. در حالی که ارقام آزادی و امید کمتر دچار سن زدگی بوده اند.

دشمنان طبیعی
بیشترین پارازیتیسم طبیعی مربوط به زنبورهای پارایتوئید Trissolcus و مگش های Phasia می باشد. زنبورهایTrissolcus که گونه های مختلفی از آن در مزارع غلات استان های تهران، مرکزی و همدان و لرستان انتشار دارد و بیشتر پارازیتیسم طبیعی تخم های سن گندم مربوط به زنبورهای این جنس است . در سالهای اخیر مبارزه شیمیایی به کاهش جمعیت پارازیتوئیدها منجر شده است و در نتیجه اثر این پارازیتوئیدها روی جمعیت سن گندم حدود23 درصد برآورد می شود.
مگس های پارازیتوئید یک نسلی هستند و زمستان را به صورت لاروسن سوم در حفره عمومی بدن میزبان، سپری می کنند. مگس ها پس از خروج از شفیره ها، از شهد گیاهان خانواده چلیپائیان تغذیه می نمایند و سپس روی سن های مادر که تازه از مکان های زمستانی بازگشته اند، تخمریزی می کنند.

شیمیایی
1- در هنگام تراکم آفت در حد زیان اقتصادی، می توان از سموم فسفره یا پایرتروئیدی استفاده کرد. در انتخاب سم باید بی خطر بودن سم برای دشمنان طبیعی در نظر گرفته شود. اگر سم پاشی در مرحله شفیرگی مگس پارازیتوئید انجام شود، موجب اثر منفی روی پارازیتوئید نمی شود
2- سم پاشی علیه سن مادر متوقف شود و مبارزه شیمیایی روی پوره ها متمرکز گردد. در صورت ضرورت سمپاشی علیه سن مادر بهتر است، این عمل پس از سرازیر شدن سن ها به طرف مزارع و قبل از تخم ریزی انجام شود.
3- بهتر است مبارزه علیه پوره سن دوم صورت گیرد، برای این منظور باید پس از مشاهده اولین پوره سن 4 عملیات مبارزه آغاز گردد، زیرا به تجربه ثابت شده است، هنگام رویت اولین پوره سن 4، فرم غالب جمعیت آفت به صورت پوره سن 2 است.

4-در هنگام غالب بودن جمعیت پوره سن دوم از سمومی مانند فنیتروتیون به میزان 8/0 تا 1 لیتر در هکتار استفاده کرد. با وجود گذشت 20 سال از مصرف سم فنیتروتیون علیه سن گندم هنوز این سم کنترل قابل قبولی را ایجاد می کند5- اثرات دورکنندگی چند حشره کش فسفره و پایرتروئید با هم مقایسه گشت و پایرتروئید ها مانند دلتامترین دارای خاصیت دورکنندگی است و این امر می تواند در برنامه مدیریت تلفیقی آفات مورد استفاده قرار گیرد.