ضرورت احیای قنات‌های ایران

بشر برای هزاران سال کوشیده است راه‌هایی برای زنده ماندن و شکوفایی در زمین‌های بیابانی پیدا کند

بشر برای هزاران سال کوشیده است راه‌هایی برای زنده ماندن و شکوفایی در زمین‌های بیابانی پیدا کند. کلید بقا و زندگی در این مناطق آب است. راز تداوم و حفظ زندگی در زمین‌های خشک در یکی از دو شکل زیر نهفته است: انسان یا در نواحی نزدیک به آب مستقر شود، یا آب را به محل زیست خود بیاورد.

بیش از یک‌چهارم تمامی خاک ایران را دو بیابان بی‌آب و علف پوشانده است. اما ایرانیان باستان ازجمله نخستین کسانی بودند که راه‌حلی برای غلبه بر چالش آوردن آب به جایی یافتند که مردم می‌خواستند در آنجا زندگی کنند. راه‌حل آنان ایجاد شبکه‌ای منحصربه‌فرد و سازگار با محیط زیست برای انتقال آب زیرزمین به مناطق مسکونی در سراسر بیابان بود، و ابداع آنان، قنات.

اساس نظام قنات بر دو عنصر استوار است: آبراه‌های زیرزمینی و نیروی جاذبه زمین. ایرانیان این شبکه‌ها را طی بیش از سه‌هزار سال حفظ کرده و گسترش داده‌اند، اما اهمیت قنات درحال افزایش است، زیرا مجبور هستیم هرچه بیشتر از فشار برطبیعت بکاهیم و خود را با داشته‌های آن سازگار کنیم. دانش اقلیم‌شناسی (که بیشتر آن محصول تلاش مقامات ایرانی است) پیش‌بینی می‌کند ایران در آینده با آب و هوایی داغ‌تر و خشک‌تر مواجه خواهد بود. گرمای بیشتر -که هم‌اکنون نیز در سراسر ایران شاهد آن هستیم- تبخیر بیشتر را به‌دنبال خواهد داشت. با کمتر شدن آب در دسترس، امنیت غذایی و -همراه با آن امنیت انسانی- شکننده‌تر و آسیب‌پذیرتر خواهد شد.

سفره‌های زیرزمینی بیش از 60 درصد تمامی آب مصرفی ایران را تأمین می‌کنند. قنات‌ها 10 درصد یا یک‌ششم از این مقدار را تشکیل می‌دهند. طول مجموع شبکه بیش از 32 هزار قنات باستانی ایران رقم حیرت‌آور 400 هزار کیلومتر است؛ معادل هشت برابر طول خط استوای کره زمین. بر این اساس، اهمیت بالقوه قنات‌ها در زمینه کمک به حل چالش‌های مربوط به امنیت آب ایران غیرقابل انکار است. قنات از دو جنبه مهم دارای ارزش فراوان است.

نخست افزودن بهره‌برداری درست و موثر از آب. در ناحیه‌ای داغ و نسبتا کم‌آب مانند ایران، تبخیر چالشی بزرگ در مدیریت و مصرف آب است. حفظ آب در زیر زمین همزمان با جمع‌آوری آن در ناحیه‌ای وسیع، و سپس انتقال آن درست به در خانه مصرف‌کننده، مساعدت مهم قنات در زمینه توسعه پایدار است. این واقعیت مهم هنگامی آشکار می‌شود که توجه کنیم میانگین مجموع آب تولیدشده ایران از نزولات سالانه 411 میلیارد مترمکعب است. دولت برآورد می‌کند 68 درصد این مقدار (یعنی 281 میلیارد مترمکعب) صرفا تبخیر می‌شود. در واقع، بسیاری از زیرساخت‌های کنونی مدیریت آب ما (یعنی سدها و آبراه‌های انتقال آب) آن را در معرض چنین تبخیری قرار می‌دهند. دوم بهره‌برداری درست و موثر از انرژی است. برآورد می‌شود ایران از نظر میزان تولید گازهای گلخانه‌ای هفتمین کشور جهان باشد. با این حال قنات‌های ساده، به ظاهر محقر، اما در واقع عظیم و بسیار مفید برای آوردن آب به در خانه‌های مصرف‌کنندگان، فقط از نیروی جاذبه استفاده می‌کنند. روش‌های دیگر برای بیرون آوردن آب‌های زیر زمین مقادیر فراوان انرژی مصرف می‌کنند. مصرف انرژی قنات‌ها به دو شیوه محدود می‌شود: نخست، نیروی کار انسانی لازم برای ساختن و نگهداری از این شبکه‌های گسترده است -تکریم و ادای احترام به قدرت اراده نیاکان ما و شجاعت آنان- طی هزاران سال است. دوم، نیروی تفکری است که برای طراحی و ساخت این ساختار تحسین‌بر‌انگیز زیرزمینی به‌کار رفته، نکته دیگری که باز شایسته تکریم و ادای احترام به نبوغ و قوه ابتکار نیاکان ما است. این دو عواملی هستند که در اهدای جایزه GIAHS فائو به ایران به رسمیت شناخته شده است. در این روش، قنات‌ها به شیوهای مؤثر و با قدرت، به امنیت محیط زیست و به توسعه انسانی پایدار کمک می‌کنند. شوربختانه، در بسیاری از بخش‌های ایران، استفاده درست از قنات‌های سنتی از بین می‌رود. در گذشته، قنات‌ها 9 میلیارد مترمکعب آب تأمین می‌کردند. این رقم در دوره‌های اخیر به هفت میلیارد مترمکعب کاهش یافته است.

دلایل این کاهش چشمگیر در استفاده ار قنات‌ها برای تأمین آب چیست؟ پاسخ ساده است. به‌منظور تأمین تقاضای فزاینده برای آب، استخراج فراوان آب‌های زیرزمینی با استفاده از ماشین‌آلات مدرن انجام شده است. این امر به منسوخ شدن تقریباً کامل نظام قدیمی‌تر و پایدارتر برداشت آب زیرزمینی ایران منجرشده بود. قنات‌ها طی قرون متمادی آب را به تدریج -و به‌گونه‌ای قابل دوام و پایدار- از سفره‌های آب زیرزمینی به مصرف‌کنندگان می‌رساندند.

در حالی که از این روش‌های مدرن استخراج آب به حد روزافزونی برای تأمین نیازهای کشاورزی و جمعیت در حال افزایش ایران، که طی سی سال گذشته بیش از دوبرابر شده، استفاده شده است. نجات نظام قنات‌داری نه‌تنها وسیله‌ای ضروری برای حفظ تاریخ مهندسی ایران، بلکه همچنین وسیله‌ای حیاتی برای رساندن آب به شریان‌های جامعه ایران است. این مشکل در نواحی بسیاری، شدید، اما در مشهد بی‌نهایت حاد است. چندماه پیش که از این مرکز مهم دینی و فرهنگی دیدن کردم، مهندسان آب به من اطلاع دادند سطح سفره زیرزمینی آب رودخانه کَشَف رود (که مشهد نیز در حوزه آن قرار دارد) به نسبت حیرت‌آور 1.2 متر در سال کاهش می‌یابد. این نتیجه مستقیم برداشت بی‌ضابطه آب از سفره فوق است. این بحران محدود به مشهد نیست. پیش‌بینی‌های آب‌شناسی حاکی است -با ادامه نسبت کنونی مصرف- 12 استان از 31 استان ایران ذخایر آب زیرزمینی خود را طی50 سال آینده -شاید زودتر- تمام خواهند کرد. متاسفانه بسیاری از قنات‌های کنونی غیرفعال هستند و موجب تهدیدهایی بیشتر از کمیابی آب می‌شوند. قنات‌های غیرفعال و متروک قابلیت حفظ آلودگی از‌طریق بیماری‌های قابل‌انتقال با آب را دارند. وجود این قنات‌ها همچنین منجر‌به فرورفتگی در زیر‌بناهای مسکونی، افزایش خطر ته‌نشینی خاک و نشست زمین می‌شوند. فعال‌سازی مجدد قنات‌ها می‌تواند بعضی از این مسائل‌ را حل کند. قنات‌ها می‌تواند بخشی از راه‌حل بحران در آستانه وقوع آب ایران باشد. قنات‌ها را می‌توان برای آوردن آب به سطح زمین دوباره فعال کرد. این امری حیاتی و همچنین لازم است که درباره قنات‌های غیرفعال بررسی و مطالعه کامل انجام شود و آنها را برای کمک به برنامه‌ریزی راهبردی شهری هماهنگ سازند.

اما حتی اگر قنات‌های بیشتری فعال شوند، ایران بازهم باید به فکر استفاده بهینه و درست‌تر از آب باشد. بر اساس ارقام دولتی نزدیک به 90 درصد آب ایران برای کشاورزی مصرف می‌شود. اما مطابق همین آمار فقط از یک‌سوم این آب به‌درستی استفاده می‌شود. آنگاه نوبت به موضوع برخورد با آب به‌عنوان کالایی عملا رایگان در ایران می‌رسد. تعیین قیمتی عادلانه و سزاوار برای آب تضمین خواهد کرد که استفاده‌کنندگان با آب به‌عنوان کالایی رایگان برخورد که بدون ملاحظه تلف می‌شود، برخورد نکنند. لازم است مسوولان برای ممانعت از برداشت آب از‌طریق چاه و تلمبه غیرقانونی، شیوه‌های عملی بیابند. آموزش شیوه‌های جدید مدیریت آبیاری مزارع به کشاورزان نیز تأثیر بسیاری در حل این مشکل خواهد داشت. در‌ نهایت باید به یاد داشت که قنات‌های ایران پیامی قابل‌توجه درباره قابلیت دوام و پایداری می‌دهند. دقیقاً به همین علت است که برنامه بین‌المللی آب‌شناسی یونسکو در طول 10سال گذشته نظام قنات را به‌وسیله “مرکز بین‌المللی قنات‌ها و نظام‌های تاریخی آبی” خود در یزد، ایران، به‌رسمیت شناخته است. حمایت یونسکو از قنات‌ها نه‌فقط به‌علت ارزش فرهنگی چشمگیر آنها بلکه همچنین به‌ علت چیزهایی است که می‌توانیم در زمینه نوآوری و قابلیت ماندگاری از قنات‌ها بیاموزیم. ما امروز نوعی دیگر از شناسایی را گرامی می‌داریم. این بار کارگزاری دیگر از مجموعه سازمان ملل متحد، یعنی فائو ارزش قنات‌ها را به رسمیت می‌شناسد. امروز سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل قنات را به فهرست میراث نظام‌های کشاورزی مهم جهان خود اضافه می‌کند. پیام قنات‌ها این است: “بیایید از منابع طبیعی محدود سیاره آسیب‌پذیر خود به روشی معقول و ماندگار استفاده کنیم.”/

*هماهنگ‌کننده سازمان ملل متحد در ایران